Anadolu Selçuklu Mimari Tarihinde Anlam Araştırmaları
11-14. yüzyıllar arasındaki dönemi kapsayan Anadolu Selçuklu mimarisini konu alan yayınları iki ana gruba ayırabiliriz. Bunlardan ilki, bu dönemin mimarisinin sahip olduğu niteliklerin dökümü niteliğindeki 'taksonomik' (sınıflandırıcı, betimlemeci) çalışmalar; ikincisi ise siyasetbilim, sosyoloji, teoloji, teosofi, kozmoloji, mitoloji gibi alanlardan ödünç alınan kavramlar aracılığıyla yapılan 'hermenötik' (anlam/yorum) çalışmalar. İkinci gruba giren anlam araştırmalarında mimariyi şekillendiren çeşitli etki alanlarından derlenen kavramlar kullanılmıştır. 'Hermenötik' tanımı ile grupladığımız bu çalışmalar, araştırmaya "Bunun anlamı nedir?" sorusu ile başlayan, ya da bu soruyu araştırmanın herhangi bir aşamasında sorup yanıtlamaya çalışan çalışmalardır. Anlama dair sonuçlar çıkarabileceğimiz yazıları iki bölümde inceleyebiliriz: Birinci bölümde kültür bağlamı ya da siyasi düşünce geleneği ve bunun uygulamaları aracılığıyla yapılan anlam açıklamaları; ikinci bölümde ise "Ortaçağ evren anlayışı" aracılığıyla yapılan anlam açıklamaları yer alır. İlk grupta, D. Kuban'ın -sinkretizm-; S. Redford'un 'hükümdarlık imgesi', 'İran hükümdarlık ideali' ve 'hanedanlık alanı'; E. S. Wolper'ın 'Selçuk-tarzı portal' ve 'ortak görsel sözlük'; ikinci grupta, S. Ögel'in 'Asya'nın eski evren imgeleri', 'kozmik düzen', 'evren-hükümdarlık imgeleri' ve 'hükümdarlık prestij imgesi'; G. Akın'ın 'mağara imgesi', 'bereket kapısı', 'evren tasarımı', 'mikrokozmos kimliği', 'Şamanist evren tasavvuru' ve 'tevhid sembolü'; D. Kuban'ın 'Cennet' ve 'başka bir dünya ya da öbür dünya imgesi'; A.U. Peker'in 'gök ve yeryüzü kapısı', 'kozmik dağ', 'ikilik', 'geçiş bölgesi', 'aracı saha' ve 'hayalî ara bölge (berzah)' kavramları öne çıkar. Araştırmacların Selçuklu mimarisini anlama gayreti, Gadamer'in 'niyetleri anlama' olarak tanımladığı edimdir. Gadamer'e göre niyetleri anlama çabamız bir yorumdur. Sonuçta, "Bunun anlamı nedir?" sorusuyla yola çıkıldığı zaman verilen yanıtlar. "Bu nedir?" Sorusuna verilen yanıtlardaki gibi sadece sabit bilginin sergilenmesinden ibaret olmadığı, niyetleri anlamaya yönelik olduğu için yorum içerikli olacaktır.
ALİ UZAY PEKER
